De kunst van het tegenspreken
08 februari 2024
Goede omgevingsprofessionals werken van buiten naar binnen. En ze zijn niet verbaasd als dat af en toe spanning oplevert met de interne wereld. De kunst van het tegenspreken komt op zulke momenten erg goed van pas. Uiteraard: oefening baart kunst maar je kunt ook inspiratie putten uit boeken, films, podcast en meer. Want hoe pak je dat aan: collega's, leidinggevenden of bestuurders van repliek dienen? En is er meer nodig dan een goede dosis lef?
In zijn vorig jaar verschenen praktijkboek Macht en Moed besteedt Erik Pool nadrukkelijk aandacht aan de werkpraktijk van zorgvuldige tegenspraak, individueel en collectief. Het boek is een van de uitkomsten van het programma Dialoog en Ethiek waarvan Pool directeur is. In de nasleep van o.a. het toeslagenschandaal en het aardbevingendossier in Groningen, startte de Rijksoverheid dit programma om te werken aan een open en veilige gesprekscultuur, waarin ethische reflectie en dialoog vaste praktijk zijn. Het resulteerde in gesprekken, onderzoeken, boeken, podcasts en publicaties over en voor ambtenaren die van buiten naar binnen durven of willen werken. Pool noemt ze grenswerkers,
functionarissen die met het ene been in een overheidsorganisatie staan en met het andere in de gewone levens van mensen en bedrijven (&) in beide werelden zijn zij vreemde eenden in de bijt. In de leefwereld staan ze voor een overheidsbesluit of wet die daar niet begrepen wordt, in de overheidswereld brengen ze de kritiek en problemen binnen die ze zien op straat of horen aan het loket en op inspraakbijeenkomsten. Hun kennis is voor goed functionerende overheidsorganisaties goud waard, maar ze hebben vaak niet de (beslis)positie die daar recht aan doet.
In het hoofdstuk over Dialoog en Tegenspraak worden zeven grondtonen voor (collectieve) tegenspraak geschetst:
Prachtig, maar geïnspireerd raken door deze stijlen van tegenspraak is nog lang niet voldoende om het daadwerkelijk toe te passen. Of, zoals Pool schrijft:
Je moet 1) kunnen omgaan met afhankelijkheid en macht en 2) met gevoeligheden op emotioneel vlak. Je moet je kunnen 3) verplaatsen in anderen en 4) in verbinding blijven terwijl je het de ander niet perse gemakkelijk maakt. Het is ook nodig dat je 5) de angst niet laat regeren als je spreekt of tegenspraak ontvangt. Je wilt bovendien 6) effectief zijn met wat je zegt en dat veronderstelt de juiste toon, taal, timing en (gespreks)techniek. En heel vaak komt het aan op 7) improvisatietalent omdat elk moment, elke situatie en elke relatie anders is, nooit standaard. (p. 200)
Dat is nogal een lijst. En tegelijkertijd: oefening baart kunst. Reflectie, intervisie en een goede voorbereiding kan elke omgevingsprofessional (grenswerker) een goed stuk op weg helpen. Het Macht en Moed Praktijkboek komt tot concrete tips voor tegenspraaktechnieken bij de (rijks)overheid. Laten we er hier vijf van noemen die sowieso gelden voor elke omgevingsprofessional:
Uiteraard biedt de SOM-praktijk ook een gereedschapskist aan instrumenten die helpen bij tegenspraak. Een ervan is het maken van belangenanalyses en het inschatten van de ZOPA en de BATNA's van de belangrijkste stakeholders. Dit vormt een stevige basis voor je tegenspraak omdat de analyse voorbij de intuïtie van een collega of leidinggevende gaat, en laat zien welk scenario aannemelijk is als we niet zorgvuldig(er) met belangen van stakeholders omgaan.
Meer over Macht en Moed en informatie over het programma Dialoog en Ethiek vind je hier.
Auteur Stefan Szepesi
In zijn vorig jaar verschenen praktijkboek Macht en Moed besteedt Erik Pool nadrukkelijk aandacht aan de werkpraktijk van zorgvuldige tegenspraak, individueel en collectief. Het boek is een van de uitkomsten van het programma Dialoog en Ethiek waarvan Pool directeur is. In de nasleep van o.a. het toeslagenschandaal en het aardbevingendossier in Groningen, startte de Rijksoverheid dit programma om te werken aan een open en veilige gesprekscultuur, waarin ethische reflectie en dialoog vaste praktijk zijn. Het resulteerde in gesprekken, onderzoeken, boeken, podcasts en publicaties over en voor ambtenaren die van buiten naar binnen durven of willen werken. Pool noemt ze grenswerkers,
functionarissen die met het ene been in een overheidsorganisatie staan en met het andere in de gewone levens van mensen en bedrijven (&) in beide werelden zijn zij vreemde eenden in de bijt. In de leefwereld staan ze voor een overheidsbesluit of wet die daar niet begrepen wordt, in de overheidswereld brengen ze de kritiek en problemen binnen die ze zien op straat of horen aan het loket en op inspraakbijeenkomsten. Hun kennis is voor goed functionerende overheidsorganisaties goud waard, maar ze hebben vaak niet de (beslis)positie die daar recht aan doet.
In het hoofdstuk over Dialoog en Tegenspraak worden zeven grondtonen voor (collectieve) tegenspraak geschetst:
- De nee-zegger: 'Ik bedank voor de eer.'
- De diepganger: 'Waar gaat dit over?'
- De pas-op-de-plaatsmaker: 'Hou eens op met druk doen.'
- De alternativo: 'Het kan ook anders.'
- De lange-termijner: 'Wat wil het volgende kabinet?'
- De tegendenker: 'Je vergist je.'
- De spiegelaar: 'We zijn ziende blind.'
Prachtig, maar geïnspireerd raken door deze stijlen van tegenspraak is nog lang niet voldoende om het daadwerkelijk toe te passen. Of, zoals Pool schrijft:
Je moet 1) kunnen omgaan met afhankelijkheid en macht en 2) met gevoeligheden op emotioneel vlak. Je moet je kunnen 3) verplaatsen in anderen en 4) in verbinding blijven terwijl je het de ander niet perse gemakkelijk maakt. Het is ook nodig dat je 5) de angst niet laat regeren als je spreekt of tegenspraak ontvangt. Je wilt bovendien 6) effectief zijn met wat je zegt en dat veronderstelt de juiste toon, taal, timing en (gespreks)techniek. En heel vaak komt het aan op 7) improvisatietalent omdat elk moment, elke situatie en elke relatie anders is, nooit standaard. (p. 200)
Dat is nogal een lijst. En tegelijkertijd: oefening baart kunst. Reflectie, intervisie en een goede voorbereiding kan elke omgevingsprofessional (grenswerker) een goed stuk op weg helpen. Het Macht en Moed Praktijkboek komt tot concrete tips voor tegenspraaktechnieken bij de (rijks)overheid. Laten we er hier vijf van noemen die sowieso gelden voor elke omgevingsprofessional:
- Schrijf van tevoren voor jezelf op wat je wilt zeggen
- Vraag om 'toestemming' om tegenspraak te geven
- Als je het lastig vindt om kritiek te geven, maak je eigen ongemak expliciet
- Je kunt tegenspraak anders duiden dan tegenspraak. Bv. Er zijn ook alternatieven
- Let goed op de setting en timing waarin tegenspraak effectief kan zijn
Uiteraard biedt de SOM-praktijk ook een gereedschapskist aan instrumenten die helpen bij tegenspraak. Een ervan is het maken van belangenanalyses en het inschatten van de ZOPA en de BATNA's van de belangrijkste stakeholders. Dit vormt een stevige basis voor je tegenspraak omdat de analyse voorbij de intuïtie van een collega of leidinggevende gaat, en laat zien welk scenario aannemelijk is als we niet zorgvuldig(er) met belangen van stakeholders omgaan.
Meer over Macht en Moed en informatie over het programma Dialoog en Ethiek vind je hier.
Auteur Stefan Szepesi